مسجد جامع کاشان قدیمی‌ترین بنای تاریخی این شهر است. این مسجد که قدمت آن به عصر سلجوقی می‌رسد، بارها بارها دچار خرابی‌های جزئی و گاهی گسترده شده و هر بار در مرمت‌ و بازسازی تغییرات عمده‌ای یافته است. در این مسجد چند کتیبه تاریخی وجود دارد که نام بانیان مرمت در آن ذکر شده است. مناره‌ی مسجد قدیمی‌ترین بنای تاریخ‌دار استان اصفهان است.

مسجد جامع کاشان یا همان مسجد جمعه‌ی کاشان، یکی از بناهای تاریخی این شهر است که قدمت آن به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. گفته می‌شود بنای این مسجد قبل از اسلام، یک آتشکده بوده اما بعد از ایمان آوردن مردم به دین اسلام آن را تبدیل به مسجد کرده‌اند. مسجد جامع کاشان در خیابان بابا افصل، محله‌ی میدان کهنه در کوچه‌ی شهیدان دقیقی قرار گرفته است.

این مسجد قدیمی‌ترین بنای تاریخی کاشان است و گفته می‌شود توسط «صفیه خاتون»، دختر مالک اشتر، بنا شده است. در گذر زمان نیز «کریم خان زند» و «عبدالرزاق خان» که حاکم کاشان بود، این بنا را مرمت کرده‌اند. در کتیبه‌هایی که مربوط به این مرمت‌ها هستند، نام «عبدالکریم» و «ابن محمد حسین محمد کاظم اصفهانی» به عنوان خطاطان این دیواره‌های این مسجد آمده است. گچ‌بری‌های محراب شبستان را نیز استاد «باقر اصفهانی» ساخته است.

باستان‌شناسان در لایه‌‌بردای‌های اخیری که از گچ‌بری‌های محراب این مسجد انجام داده‌اند، آثار و تزییناتی پیدا کرده‌اند که قدمت آن‌ها به دوران آل بویه برمی‌گردد. شبستان تابستانی مسجد زیر شبستان زمستانی آن قرار دارد و طرح‌های کاشی‌کاری آن بسیار زیبا هستند. در گذشته از کف این شبستان آثاری از کوره‌های پخت ظروف چینی توسط کارشناسان میراث فرهنگی کشف شده است و آن‌ها معتقد هستند قدمت مسجد به اوایل دوره‌ی اسلامی بازمی‌گردد. 

این مسجد دو محراب دارد که قبله‌ی یکی چپ و دیگری راست است. کارشناسان میراث فرهنگی می‌گویند به دلیل رعایت نشدن جهت دقیق قبله این محراب تخریب شده و محراب جدیدی در نزدیکی محراب قبلی، در جهت صحیح قبله ساخته شد. در قسمت تخریب شده‌ی محراب اولی، آثار بسیار نفیسی از گچبری وجود داشت و آثاری از آیه‌ای از سوره ی جمعه (... رحیم یا ایها الذین آمنو اذا نودی ... ذکر الله ...) در فضیلت روز و نماز جمعه قابل تشخیص است و این امر نشان می‌دهد این مسجد برای اولین بار به‌عنوان نماز جمعه‌ی کاشان بنا شده است. با این وجود مردم محلی با استناد به آیه‌ی قرآنی موجود در این محراب، می‌گویند که قبله‌ی قبلی به سمت مسجد القصی بود و پس از تغییر قبله‌ی مسلمین به سمت مسجدالحرام، این محراب تخریب و محراب جدید ساخته شده است. در محراب قبله‌ی دوم آیه‌ی مربوط به تغییر قبله از مسجدالاقصی به مسجدالحرام مشاهده می‌شود که متن آیه چنین است:

«قد نری تقلب وجهک فی السما فلنولینک قبلة ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولو وجوهکم شطره و ان الذین اوتو الکتاب لیعلمون انه الحق من ربهم و مالله بغافل عما یغلمون».

 

گفته می‌شود حضرت سلطان علی ابن محمد باقر (ع) در این مسجد نماز گزارده است و به همین علت مسجد جامع کاشان بسیار مورد احترام مردم است. 

این مسجد، گنبدی آجری با مقصوره و ایوانی مرتفع زیر آن دارد و شامل یک صحن وسیع، دو شبستان بزرگ و یک شبستان تحتانی در ضلع شمالی و حوض‌خانه‌ای در وسط است. در کتیبه‌ی گنبدی که شبستان و محراب اصلی را پوشانده نام ملکشاه و وزیر او، خواجه نظام الملک طوسی، نیز آمده است. ارتفاع ایوان اصلی که در ضلع غربی مسجد قرار گرفته است، در بلند‌ترین نقطه برابر 13.8 متر و در قسمت همسطح پشت بام 11.2 متر است.

مناره‌ی آجری مسجد جامع کاشان که در سمت جنوب شرقی مسجد قرار گرفته، کهن‌ترین بنای تاریخ‌دار استان اصفهان است. ابعاد خشت‌های این مناره حدود 7*32*32 سانتی‌متر است. به علاوه همین مناره در بخش سازه و نما دو پوسته است. در قسمت پایین مناره یک کتیبه‌ی سه سطری با آجر برجسته وجود دارد که به خط کوفی نوشته است: «امر ببنائها القاضی الجلیل مجد البنا حمد بلد ... فی شهور سنه ست و ستین و اربعمائه ـ۴۶۶ـ». این مناره بعد از مناره‌های مسجد میدان ساوه (453 هجری قمری) و مسجد زواره (461 هجری قمری)، سومین مناره‌ی قدیمی تاریخ‌دار ایران است.

در گذر تاریخ مسجد جامع کاشان بارها به‌صورت جزئی و کلی تخریب شده و هر بار در تعمیر و بازسازی تغییرات گسترده‌ای پیدا کرده است. مهم‌ترین خسارتی که به مسجد وارد شده در زلزله‌ی معروف سال 1192 هجری قمری بود و همان‌طور که در کتیبه آمده است، توسط «عبدالرزاق خان»، حاکم کاشان مرمت شد که این کار 10 سال طول کشید. در این زلزله کریم خان زند کارگران ساختمانی را از اصفهان و شهرهای دیگر به کاشان آورد تا به کار بازسازی شهر و مسجد سرعت ببخشد.

مسجد جامع کاشان مرکز بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین هیئت مذهبی این شهر به نام «هیئت حضرت ابوالفضل» با صد سال قدمت است. این مسجد در 30 خرداد سال 1315 با شماره‌ی ثبت 252 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اگر به کاشان سفر کردید، حتما سری هم به مسجد جامع شهر بزنید که یادگار عصر سلجوقی است و هنر معماری و زیبایی مساجد آن دوره را از نزدیک ببینید.

منبع: کجارو