نگارش تاریخ دیپلماسی نیازمند دسترسی به اسناد و مدارک دست اول است، امری که ضرورت آزادسازی اسناد و امکان دسترسی پژوهشگران به آنها را برجسته می‌سازد. خوشبختانه مرکز اسناد موزه و کتابخانه وزارت امور خارجه در این زمینه اقدامات موثری انجام داده است. صبح دیروز نیز باز بخشی از این اسناد با حضور محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران و محمد رضا مجیدی رییس کتابخانه وزارت امور خارجه و شماری از پژوهشگران رونمایی شد.

به گزارش ال‌جی و به نقل از اعتماد، در مراسم بعد از سخنرانی ظریف و دیگران، شماری از محققانی که در بررسی این اسناد نقش داشتند و برخی از آنها اکنون بازنشسته شده‌اند، تقدیر شدند. همچنین ظریف در این مراسم به هدایایی که در دوران مسوولیتش از مقامات سایر کشورها دریافت کرده اشاره کرد و گفت:

در روابط خارجی دادن هدایا به عنوان یک رسم معمول درآمده است و وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران از ابتدا رسم شان بر این بوده که هدایا را در اختیار خودشان نمی‌گرفتند. هیچ کدام از وزرایی که من سعادت همکاری با ایشان را داشتم، مثل آقای دکتر ولایتی و جناب دکتر خرازی و جناب دکتر متکی و جناب دکتر صالحی کلیه هدایای شان را در مجموعه‌ای در وزارت امور خارجه حفظ می‌کردند. جناب دکتر صالحی هدایای شان را به استانداری قزوین به رسم امانت ارایه دادند. دوستان پیشنهاد کردند هدایایی که بنده از مسوولان مختلف کشورها دریافت کرده بودم و همه‌اش در نیمه صندوق خانه‌ای در ساختمان وزارتی حفظ می‌شود، به مرکز اسناد داده شود. پیشنهاد خوبی بود. با یک هدیه نمادین که هدیه یکی از نقاشان بنام اندونزی است که در آخرین سفری که به اندونزی داشتم، این هدیه در حضور وزیر امور خارجه اندونزی به بنده به نمایندگی از مردم ایران اهدا شد. این اثر یکی از کارهای معروف این نقاش اندونزیایی است. این هدیه مثل سایر هدایا در مرکز اسناد وزارت امور خارجه حفظ خواهد شد.

 در این مراسم مرتضی دامن‌پاک جامی، معاون امور پژوهشی مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه به ارایه توضیحاتی در مورد اسناد رونمایی شده پرداخت.

تحکیم حاکمیت ملی و تقویت  میراث فرهنگی

محمدجواد ظریف

وزیر امور خارجه

حضور شما را در مراسم رونمایی گوشه‌ای از اسناد تاریخی محرمانه وزارت امور خارجه که بر اساس مقررات و با نگاه به مصالح ملی در اختیار پژوهشگران قرار داده می‌شود، خوشامد عرض می‌کنم. این مناسبت را به همکارانم در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی و به همه دست اندرکاران امر سند و به تمامی مراکز اسنادی و آرشیوی کشور به ویژه اجزای محترم مجمع هماهنگی تاریخ پژوهی و بانک‌های اسنادی کشور تبریک عرض می‌کنم. مراسم امروز فرصتی را فراهم می‌کند تا با گوشه‌ای از گنجینه‌های ارزشمند موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه و نقش آن در تحکیم حاکمیت ملی، تقویت میراث فرهنگی و تمدنی ایران و انتقال آن به نسل‌های جدید آشنا شویم.

٥٠ میلیون سند

نگاه نهادینه و منسجم به آرشیو اسناد سیاست خارجی، بیش از 115 سال قبل در اولین قانون تاسیس وزارت امور خارجه مورد توجه واقع شد. مرکز اسناد وزارت امور خارجه در برگیرنده مجموعه‌ای بی نظیر از میراث مستند ملی در قالب حدود 50 میلیون انواع سند سیاسی-تاریخی است که قدیمی‌ترین آنها متعلق به سال 868 هجری شمسی یا 1463 میلادی است. این اسناد مجموعه‌ای از فرمان‌ها، احکام، دست خط، دیوانیات، اخوانیات، سیاهه‌ها، تصویرها، نقشه‌ها، عکس‌ها، معاهدات و اسناد دیداری و شنیداری است که به همت پیشینیان جمع‌آوری گردیده و حفظ و نگهداری می‌شود.

صرفنظر از نفیس بودن هر برگ از این اسناد از جهت نوع کاغذ، خط، مرکب، افشانگری، جدول‌کشی، تذهیب، ترصیع، توقیع، آستر، تاریخ و محل کتابت، اسلوب نگارش و. . . آنچه آنها را از دیگر اسناد آرشیوی کشور متمایز می‌کند، نقشی است که این اسناد می‌توانند در حفظ و معرفی میراث فرهنگی و تمدنی کشور و کمک به بازخوانی حافظه تاریخی ایرانیان داشته باشند. همچنین اسناد تاریخ دیپلماسی شیوه‌های به کارگیری فن دیپلماسی در نزد گذشتگان را نیز مشخص می‌کند. بخش اصلی تاریخ روابط خارجی ایران و اسناد تاریخ روابط خارجی ایران به صورت کشف است و در چارچوب قانونی منتشر و در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. اما بخش مهمی از این گنجینه نیز به صورت اسناد طبقه‌بندی شده هستند که تقریبا 30 درصد از آرشیو تاریخ دیپلماسی را تشکیل می‌دهند.

قانون آزادسازی اسناد

هنگامی که همراه با گشایش اولین سفارتخانه‌های ایران در خارج از کشور هسته‌های اولیه نظام اداری وزارت امور خارجه در حوزه ستادی نیز ایجاد شدند، بخش یا واحدی به نام دایره مرموزات یا واحد رمز و محرمانه یا اداره رمز و حفاظت اسناد به وجود آمد تا ارتباطات طبقه‌بندی این وزارتخانه را ساماندهی و مدیریت کنند. این بخش از جمله تشکیلاتی است که تا به امروز نیز همواره مورد توجه ویژه‌ای بوده و همگام با پیشرفت دانش و فناوری از ابزارها و امکانات پیشرفته برخوردار شده است؛ لذا همواره بخشی از اسناد روابط خارجی به دلیل ماهیت و حساسیت برخی موضوعات و مسائل سیاست خارجی و ضرورت حفظ اسرار حاکمیتی، به صورت طبقه‌بندی شده تهیه شده‌اند. اما این حساسیت مانع از این نبوده است که قانون از ضرورت دسترسی پژوهشگران به این اسناد در زمانه مناسب خود غافل بماند. طبیعتا قانونگذار به این نکته واقف بوده است که بدون مراجعه به لااقل بخشی از این اسناد هر نوع برداشتی از دیپلماسی گذشته یا حتی درک صحیح مسائل روز سیاست خارجی ناقص خواهد بود. تصویب ماده واحده‌ در مجلس شورای اسلامی در زمینه انتشار اسناد طبقه‌بندی شده و تاریخی وزارت امور خارجی در اسفند 1363 و همچنین تصویب آیین نامه هیات وزیران در سال 1365 راه را برای آزادسازی مشروط اسناد تاریخی در ایران هموار ساخت. به موجب این قانون اسناد کشف تاریخی با قدمت بالای 30 سال و اسناد طبقه‌بندی شده با قدمت بیش از 40 سال تحت ضوابطی زیرنظر شورای عالی نظارت بر اسناد با مسوولیت وزارت امور خارجه اجازه انتشار می‌یابد. اگرچه شرایط خاص دوران جنگ تحمیلی و وجود موانع اداری در سال‌های پس از پایان جنگ یک وقفه 20 ساله را در اجرای این قانون ایجاد کرد، اما خوشبختانه با تلاش همکاران ما در مرکز اسناد وزارت امور خارجه تصویب شورای عالی نظارت بر انتشار اسناد و سیاست دولت تدبیر و مدیر مبتنی بر دسترسی مردم به داده‌های ملی امکان آزادسازی حدود 70 هزار سند محرمانه تاریخی تا مقطع شهریور 1320 فراهم شده است. علاوه بر این رویکرد شورا و وزارت خارجه آن است که اسناد کشف و طبقه‌بندی شده تا بازه زمانی شهریور 1356 به تدریج مشمول آزادسازی و انتشار قرار گیرند تا جامعه علمی و پژوهشی کشور امکان دسترسی به آنها را پیدا کند.

در برابر هویت‌های جعلی

بی تردید در عصر انفجار اطلاعات اسناد روابط خارجی به ما کمک می‌کند تا حافظه تاریخی خود را بهتر به یاد بیاوریم و از تجربه‌های گذشته برای زندگی امروز درس بگیریم. تجربه به ما می‌آموزد که اگر امروز انتشار اسنادی را که به تقویت روحیه امید، تحکیم حاکمیت ملی و افزایش پیوندهای فرهنگی و تمدنی با حوزه همسایگان کمک خواهد کرد، به تاخیر بیندازیم، فردا دیگران با اسناد ناقص و مخدوش و برخوردهای گزینشی با اسناد تاریخی برای خود هویت جعلی خواهند ساخت و چه بسا ارتباطات ما را با همسایگان‌مان خدشه‌دار کنند. موضوع اسناد تاریخ دیپلماسی تنها به انتشار آنها خلاصه نمی‌شود. اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه به اتکای گنجینه ارزشمند اسنادی که در اختیار دارد، مجموعه‌ای از فعالیت‌های مرتبط با خدمات پژوهشی، همکاری‌های اسنادِی، برگزاری همایش‌ها و میزگردهای بزرگداشت روابط، گرامیداشت شخصیت‌های فرهنگی و تاریخی و گفتگوی تاریخی-تمدنی با دیگر کشورها به ویژه حوزه تمدنی ایرانی را با هدف احیا و تحکیم پیوندهای فرهنگی و تمدنی، کمک به ارتقای روابط سیاسی و ترویج ادبیات تاریخ پژوهی در حوزه سیاست خارجی و کمک به دیپلماسی کشور در دستور کار قرار داده است. از دیگر اقداماتی که با هدف بهره‌گیری از اسناد تاریخی برای معرفی ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی ایران در دستور کار قرار دارد، ثبت مجموعه‌های اسنادی وزارت امور خارجه در فهرست‌های ملی و بین المللی حافظه جهانی یونسکو است. در این رابطه تاکنون مجموعه نفیس نقشه‌های تاریخی مربوط به عصر قاجار در فهرست بین المللی برنامه حافظه جهانی یونسکو، مجموعه اسناد و تصاویر کربلا در فهرست حافظه جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه ثبت شده است. علاوه بر این دو مجموعه ارزشمند اسنادی، یعنی عکس‌های تاریخی و مکاتبات سران جهان با دولت ایران در دوره قاجار نیز اخیرا در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی به ثبت رسیده است. امیدوارم با تلاش‌های حاضر اسناد تاریخی کشور به خوبی پاس داشته شوند و به عنوان میراثی گرانبها در دسترس پژوهشگران حال و نسل‌های آینده قرار گیرند.

آغازگاه پژوهش‌های ثانوی تاریخی

محمدرضا مجیدی
رییس مرکز اسناد و کتابخانه وزارت امور خارجه

ما در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بیش از 14 میلیون برگ سند داریم که طبیعتا باید روی آنها پژوهش‌های ثانوی رخ دهد. یکی از خلأهای مهمی که در حوزه تاریخ معاصر و تاریخ دیپلماسی بود، انتشار این اسناد بود. این خلأ را اقدام شایسته وزارت امور خارجه مرتفع کرده است. در این فرصت کوتاه بر دو نکته تاکید می‌کنم، نخست به اعتبار مرکز مراجع اسناد و دیگری به اعتبار حافظه جهانی. این اقدام به تقویت حافظه آحاد ملت ما و تقویت حافظه جمعی ما کمک خواهد کرد. فلسفه وجودی برنامه حافظه جهانی یونسکو نیز همین است. یعنی در میانه دو کنوانسیون 1972 میراث جهانی و کنوانسیون 2003 میراث فرهنگی- معنوی جای مجموعه‌ای به نام حافظه جهانی در قالب یک برنامه خواهد بود که پلی میان گذشته و حال می‌زند و چراغ راهی برای آینده می‌شود. روند کار نیز به گونه‌ای است که این برنامه در آینده به کنوانسیونی بدل خواهد شد. ثبت دو اثر چه در سطح منطقه‌ای و چه در سطح بین‌المللی کار بسیار شایسته‌ای در منطقه ما است و در حوزه بزرگ ایران فرهنگی با انتشار این اسناد از یکسو و از طرف دیگر ثبت برخی آثار در فهرست‌های جهانی مانع از تحریفاتی می‌شود که به هر دلیل وجود دارد. بحث دیگر تبادل اسناد است. با کاری که در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه رخ داد، شاهد تبادل بیش از گذشته اسناد در میان مراکز اسنادی خواهیم بود و این امر که به همت مراکز مختلف شکل گرفته است و تاکنون در خدمت مجموعه‌های مختلف حقیقی و حقوقی خواهد بود، کمکی به جامعه دانشگاهی و پژوهشی ما در حوزه تاریخ خواهد کرد.

دشواری تاریخدانان، دسترسی به آرشیوها است

منصور صفت‌گل
استاد تاریخ دانشگاه تهران

امروز باب فرخنده‌ای به روی آرشیوهای عمده تاریخ دیپلماسی گشوده می‌شود. معمولا دشواری عمده‌ای که مورخان برای تحقیقات مربوط به تاریخ دیپلماسی دارند دسترسی به اسناد و آرشیوهای حوزه‌های مرتبط با این حوزه است. امروزه دانش تاریخ را به مثابه مجموعه انباشته مدیریتی ترجمه می‌کنند. یعنی بخشی از تبلیغات تاریخی در واقع مربوط به تجربیات انباشته‌ای است که در اسناد، مدارک و منابع مربوط به حوزه تاریخ مندرج هستند. باید اعتراف کرد که اسناد مربوط به حوزه تاریخ دیپلماسی ایران، در طول تاریخ کهن و قدیم ایران به درستی نه نگهداری شدند و نه باقی ماندند. می‌توان گفت که بیشترین تعداد و بیشترین حجم مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران بیشتر مربوط به حوزه 200 سال اخیر است که در آرشیوهای ایرانی و عمدتا در آرشیوهای کشورهای همسایه و بیشتر در آرشیوهای اروپایی و غربی نگهداری می‌شوند. از این بابت ما برای مطالعه تاریخ دیپلماسی ایران، به ویژه برای دوره‌های قبل از قاجار، خلأها و شکاف‌های جدی داریم که قاعدتا می‌توان انتظار داشت اکنون که وزارت خارجه با جدیت و با اهتمام قابل تحسین، در اندیشه ساماندهی اسناد مربوط به تاریخ دیپلماسی است برای این بخش از تاریخ مغفول دیپلماسی ایران نیز توجه و برنامه‌ای تدارک دیده شود. اگر تاریخ تجربه انباشته مدیریتی در حوزه سیاست، اقتصاد و جامعه است، بنابراین، قاعدتا با اقدام قابل ستایش وزارت امور خارجه، اکنون در حوزه دیپلماسی، زمان دو اقدام مهم فرا رسیده است که می‌توان آنها را در دو برنامه پیشنهادی برای کار بر  اسناد دیپلماسی در نظر گرفت.